Επιστήμη και ηθική: Από τον Γ. Σκαλκέα στον Ε. Σάμπατο

[ Γιώργος X. Παπασωτηρίου / Ελλάδα / 07.06.17 ]

Με αφορμή το κείμενο του Γ. Σκαλκέα  που δόθηκε στις πανελλαδικές εξετάσεις των υποψηφίων για την εισαγωγή στα πανεπιστήμια, ανακάλεσα ένα αντίστοιχο του μεγάλου επιστήμονα (μαθηματικού) και στη συνέχεια λογοτέχνη, Ερνέστο Σάμπατο. Ποια είναι η διαφορά των δύο κειμένων; Το ένα είναι ατομοκεντρικό και το άλλο θέτει το πλαίσιο των αξιών και των αρχών, που διαμορφώνουν και κατευθύνουν τη σκέψη. Ο Σκαλκέας επί παραδείγματι γράφει πως «Για να παραμείνουν όμως οι στόχοι της επιστήμης ανθρωποκεντρικοί, κρίνεται απολύτως αναγκαίος ο επανακαθορισμός τους από «προσωπικότητες με υψηλά ηθικά ιδανικά», κατά τον Αϊνστάιν, δηλαδή από έντιμους, συνεπείς και ανιδιοτελείς, διορατικούς, ειλικρινείς και αντικειμενικούς ανθρώπους-επιστήμονες.» Αρκεί όμως αυτό, δηλαδή η προσωπική εντιμότητα και ειλικρίνεια; Ιδού τι απαντά ο Σάμπατο στο βιβλίο του "Άνθρωποι και γρανάζια".

Η σημερινή κρίση, έγραφε πολύ παλιά ο Ερνέστο Σάμπατο, δεν είναι μόνο κρίση του καπιταλιστικού συστήματος, αλλά μιας αντίληψης για τη ζωή και τον άνθρωπο που εμφανίστηκε στη Δύση με την Αναγέννηση και η οποία δημιουργήθηκε από τρεις αντινομίες: ένα ατομικιστικό κίνημα που κατέληξε στη μαζικοποίηση, ένα νατουραλιστικό κίνημα που κατέληξε στη μηχανή και ένα ανθρωπιστικό κίνημα, που κατέληξε στην απo-ανθρωποποίηση. Και οι τρεις περιπτώσεις δεν είναι παρά όψεις της μέγιστης αντίφασης που είναι η απo-ανθρωποποίηση της ανθρωπότητας και η οποία είναι το αποτέλεσμα δύο δυναμικών αμοραλιστικών δυνάμεων: του χρήματος και του ορθού λόγου. Γιατί όταν η αστική τάξη έφτασε στη φάση της επιστήμης, χρειάστηκε ένα ορθολογικό και αφηρημένο σχήμα, για να συνδέσει τα γεγονότα κι έτσι ιδιοποιήθηκε το θέμα της Αφαίρεσης. Το Χρήμα και ο Ορθός Λόγος θα παραχωρήσουν την κοσμική εξουσία στον άνθρωπο, χάρη στην Αφαίρεση. Έτσι, από το συγκεκριμένο προϊόν, όπως ένα δημητριακό, οδηγούμαστε στην ισχύ του χρηματιστή(εικονική οικονομία), που δεν έχει δει ποτέ του ένα κόκκο σταριού(πραγματική οικονομία). Και η τιμή του σταριού δεν θα εξαρτηθεί ούτε από το χωράφι (ποιότητα) ούτε από την προσφορά (ποσότητα) και τη ζήτηση (σπάνις) αλλά από τα χρηματιστηριακά παίγνια. Επίσης, οι θεμελιωτές της θετικής επιστήμης από τον απέραντο πλούτο του υλικού κόσμου έθεσαν εντός του πραγματικού μόνο «τα ποσοτικά μετρήσιμα μεγέθη». Ό,τι δεν ζυγίζεται εξοστρακίσθηκε. Το συναίσθημα, η συν-κίνηση, το σύν-ειμι και η ποιητική έλξη προς το άλλο και τον άλλον χαρακτηρίστηκαν παγανιστικές και σε κάθε περίπτωση αντι-ορθολογικές καταστάσεις! Έτσι, σχηματίσθηκε η πεποίθηση ότι η φύση «είναι γραμμένη με μαθηματικούς χαρακτήρες», ενώ στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για τη φύση, αλλά για τη μαθηματική δομή της. Έτσι, η «μαθηματική γλώσσα», αντί να εκφράσει τον απέραντο πλούτο της φύσης, εξέφρασε εν τέλει το «πυθαγόρειο φάντασμά της», σύμφωνα με το οποίο ένας εκ γενετής κωφάλαλος μπορεί να απολαύσει μια μουσική εξετάζοντας την παρτιτούρα της.

Οι συγκινήσεις, τα συναισθήματα, τα βιώματα και οι μεταφυσικές αγωνίες, ο έρωτας και η ομορφιά έγιναν παγωμένα σύνολα ημιτόνων και λογαρίθμων, για να εξοβελιστούν, τελικά, στο χώρο των αυταπατών. Η ανθρωπότητα θα φτάσει στις έσχατες συνέπειες του τεχνολατρικού πολιτισμού, που είναι το λόγω της αφαιρετικής ενοποίησης μαθηματικό φάντασμα της πραγματικότητας και μια «φαντασιακή» κοινωνία που αποτελείται από «ανθρώπους-πράγματα». Σήμερα, που αυτό το μοντέλο καταρρέει, συμπαρασύρει τον ορθό λόγο, το χρήμα και την απόλυτη ατομικότητα (τις αφαιρέσεις του). Η ελπίδα πλέον βρίσκεται στον αγώνα για μια νέα σύνθεση: «…τη συμφιλίωση του ατόμου με την κοινότητα· όχι τον εκτοπισμό του ορθού λόγου και της μηχανής, αλλά στον αυστηρό περιορισμό στα εδάφη που τους αναλογούν (...) Το βασίλειο του ανθρώπου δεν είναι ο στενόχωρος και αγχωτικός χώρος του ίδιου του εγώ, ούτε η αφηρημένη κυριαρχία της συλλογικότητας, αλλά εκείνη η ενδιάμεση ζώνη στην οποία συνηθίζουν να λαμβάνουν χώρα ο έρωτας, η φιλία, η κατανόηση, η συμπόνια. Μόνο η παραδοχή αυτής της αρχής θα μας επιτρέψει να θεμελιώσουμε αυθεντικές κοινότητες, αντί για κοινωνικές μηχανές» (Ε. Σάμπατο «Άνθρωποι και γρανάζια»).